Met de verkiezingen in aantocht heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) gekeken wat politieke partijen echt van plan zijn met de samenleving. Het rapport Kwesties voor het kiezen laat zien dat partijen de juiste thema’s aansnijden – van zorg tot migratie en klimaat – maar dat veel plannen nog te weinig antwoord geven op de vraag: hoe houden we Nederland leefbaar, eerlijk en verbonden op de lange termijn?
Brede aandacht, maar weinig samenhang
Tien partijen werden onder de loep genomen, waaronder VVD, PVV, BBB, D66, GroenLinks-PvdA en NSC. Ze besteden volgens het SCP volop aandacht aan maatschappelijke thema’s, maar hun plannen blijven vaak hangen in losse maatregelen. Op papier klinkt het betrokken, in de praktijk ontbreekt de samenhang.
Vooral in de zorg ziet het SCP een structureel probleem ontstaan. De vergrijzing is bekend, de stijgende zorgkosten ook – maar echte keuzes om de groei te remmen blijven uit. Partijen schuiven de rekening vooruit, terwijl het tekort aan personeel oploopt. “De houdbaarheid van de zorg vraagt om meer dan goede bedoelingen,” schrijven de onderzoekers. Zonder koers dreigt de sector vast te lopen, met gevolgen voor de kwaliteit van leven van miljoenen mensen.
De groeiende druk om altijd ‘mee te doen’
Ook op een ander front klinkt een waarschuwing: de druk op mensen om overal aan mee te doen wordt steeds groter. Burgers werken, zorgen, studeren en proberen tegelijk iets voor hun omgeving te betekenen. De politiek ziet dat wel, maar biedt vooral lapmiddelen – een extra verlofregeling hier, wat meer kinderopvang daar. Wat ontbreekt, is een helder beeld van wat een redelijke balans tussen werk, zorg en vrije tijd eigenlijk is.
Die overbelasting eist zijn tol. Het aantal mensen met burn-outklachten is in tien jaar tijd met ongeveer de helft toegenomen. Het SCP benadrukt dat dit niet alleen een individueel probleem is. “Als te veel mensen voortdurend overbelast raken, tast dat ook de sociale veerkracht aan.” Tegelijkertijd zijn er mensen die juist méér willen bijdragen, maar daar geen kans toe krijgen. Een samenleving die de één overvraagt en de ander buitensluit, laat talent liggen en verliest aan samenhang.
Samenleven: één doel, verschillende visies
Vrijwel alle partijen zeggen te streven naar een hechtere samenleving, maar wat ze daaronder verstaan, verschilt sterk.
- PVV, JA21 en VVD zien sociale samenhang vooral in het beschermen van Nederlandse waarden, tradities en cultuur.
- SP, GroenLinks-PvdA en Partij voor de Dieren leggen de nadruk op solidariteit en het bestrijden van ongelijkheid.
- CDA, BBB en NSC zoeken het meer in de lokale gemeenschap, terwijl D66 vooral wijst op individuele vrijheid en rechten.
Volgens het SCP is die diversiteit op zichzelf niet problematisch, maar het risico is dat de nadruk op culturele homogeniteit kan leiden tot uitsluiting. “Wie te sterk inzet op één idee van ‘Nederlandse identiteit’, vergroot de kans op polarisatie,” waarschuwt het rapport.
Weerbaarheid vraagt meer dan defensie
Bij veel partijen is veiligheid een speerpunt, vaak in de vorm van hogere defensie-uitgaven of betere infrastructuur. Maar het SCP mist aandacht voor de sociale kant van weerbaarheid. De coronacrisis liet zien hoe belangrijk het is dat mensen elkaar kunnen helpen, ook buiten de overheid om.
Investeren in buurthuizen, bibliotheken en welzijnswerk is daarbij cruciaal, zegt het planbureau. Zulke plekken brengen mensen bij elkaar, versterken het vertrouwen en helpen gemeenschappen sneller herstellen na een crisis. Toch staan juist die voorzieningen onder druk door gemeentelijke bezuinigingen.
Migratie: grip zoeken zonder vertrouwen te verliezen
Migratie blijft een heet hangijzer. Nederland kreeg in 2024 een migratiesaldo van ruim 100.000 mensen. Dat zorgt voor druk op woningen en voorzieningen, maar ook voor politieke spanning.
Bijna alle partijen willen “meer grip op migratie”, maar ze bedoelen er niet hetzelfde mee.
- VVD, PVV, BBB en JA21 willen vooral de asielinstroom terugdringen.
- D66, GroenLinks-PvdA en SP richten zich op betere omstandigheden voor arbeidsmigranten.
- CDA en NSC nemen een positie daartussenin.
Vrijwel iedereen is het erover eens dat de woon- en werkomstandigheden van arbeidsmigranten moeten verbeteren. Toch blijkt in de praktijk dat strenger beleid vaak ten koste gaat van aandacht voor integratie en participatie van asielmigranten. Het SCP waarschuwt dat beloften over migratiebeperking moeilijk zijn waar te maken. En als verwachtingen niet worden ingelost, neemt het vertrouwen van burgers in de politiek verder af.
Klimaat en samenleving: eerlijk delen is cruciaal
Op het gebied van klimaat lopen de verschillen tussen partijen uiteen. Waar PVV, BBB en JA21 internationale afspraken ter discussie stellen, willen D66, GroenLinks-PvdA en de SP juist versnellen.
Wat volgens het SCP doorslaggevend is, is de manier waarop de lasten van klimaatbeleid worden verdeeld. Burgers hechten aan drie principes:
- de vervuiler betaalt,
- de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten,
- en mensen met lagere inkomens worden beschermd.
Partijen die deze uitgangspunten volgen, vergroten het draagvlak, zegt het SCP. Wie dat nalaat en alleen focust op betaalbaarheid, loopt het risico dat beleid als oneerlijk wordt ervaren.
Daarnaast pleit het planbureau voor meer betrokkenheid van burgers bij klimaatbesluiten. Niet alleen bij energiemaatregelen, maar ook bij aanpassingen aan hitte, droogte of overstromingen. Sommige groepen – vooral huurders en mensen met lage inkomens – zijn nu veel kwetsbaarder voor de gevolgen van klimaatverandering dan anderen.
Democratische rechtsstaat vraagt onderhoud
Vrijwel elke partij zegt de democratische rechtsstaat te willen beschermen, maar wat dat in de praktijk betekent, verschilt sterk. Waar de één vooral waakt tegen machtsmisbruik door de overheid, richt de ander zich op dreigingen van buitenaf.
Het SCP ziet een dieperliggend probleem: het rechtsstatelijk bewustzijn is zwak ontwikkeld, zowel bij burgers als binnen de overheid zelf. Wetten alleen zijn niet genoeg; mensen moeten ook begrijpen waarom die regels belangrijk zijn. “Vrijheid en gelijkheid bestaan bij de gratie van wederzijds vertrouwen,” aldus het rapport.
Vertrouwen terugwinnen
Een rode draad door het hele rapport is het wankelende vertrouwen in de politiek. Burgers willen zien dat er naar hen geluisterd wordt – en dat beloften ook echt worden nagekomen.
Te grote ambities die uiteindelijk stranden, versterken juist het cynisme. Kleine, uitvoerbare stappen kunnen volgens het SCP meer opleveren dan grootse plannen die in de praktijk vastlopen. Ook samenwerking tussen partijen is cruciaal: zonder eensgezindheid blijft beleid steken in woorden.
Luisteren, verbinden, uitvoeren
Het SCP concludeert dat politieke partijen in hun programma’s de juiste zorgen herkennen, maar dat echte antwoorden vaak ontbreken. De zorg, de woningmarkt, het klimaat en de democratische rechtsstaat vragen om keuzes die verder reiken dan één kabinetsperiode.
Een sterke samenleving, stelt het rapport, bouw je niet alleen met cijfers en regels, maar met vertrouwen, wederkerigheid en de bereidheid om te investeren in elkaar.
